Η επιστήμη της μνήμης ανατρέπει όσα πιστεύαμε για το μυαλό μας
Για δεκαετίες η μνήμη θεωρούνταν ένα «αρχείο» όπου οι εμπειρίες καταγράφονται και αποθηκεύονται αναλλοίωτες. Σύμφωνα όμως με τις νεότερες νευροεπιστημονικές έρευνες, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Η μνήμη δεν λειτουργεί σαν αποθήκη δεδομένων αλλά σαν δυναμικός μηχανισμός που διαμορφώνει το νόημα των εμπειριών μας και καθορίζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας. Ο Δρ. Charan Ranganath, νευροεπιστήμονας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Ντέιβις και συγγραφέας του βιβλίου Why We Remember, εξηγεί ότι η μνήμη δεν υπάρχει για να θυμόμαστε τα πάντα, αλλά για να μας βοηθά να ερμηνεύουμε το παρόν και να σχεδιάζουμε το μέλλον.
Σύμφωνα με τον Ranganath, η λήθη δεν είναι αποτυχία αλλά φυσική λειτουργία. «Η μνήμη δεν είναι θησαυροφυλάκιο αλλά εργαλείο επιβίωσης», τονίζει. Ο εγκέφαλος κρατά ό,τι είναι χρήσιμο για να προσαρμοστούμε και απορρίπτει τις λεπτομέρειες που δεν χρειάζονται. Το συναίσθημα παίζει καθοριστικό ρόλο: οι εμπειρίες που μας συγκινούν χαράσσονται πιο έντονα, ενώ οι ουδέτερες ξεθωριάζουν. Αυτή η επιλεκτικότητα εξηγεί γιατί οι τραυματικές αναμνήσεις επιμένουν όχι για το περιεχόμενό τους, αλλά για την ένταση του συναισθήματος που τις συνοδεύει.
Η σύγχρονη νευροεπιστήμη διακρίνει δύο βασικά είδη μνήμης: τη σημασιολογική, που αφορά τις γνώσεις και τα γεγονότα, και την επεισοδιακή, που περιλαμβάνει προσωπικές εμπειρίες και στιγμές. Με την πάροδο του χρόνου, η πρώτη παραμένει σχετικά σταθερή, ενώ η δεύτερη φθίνει, καθώς ο εγκέφαλος περιορίζει τη δυνατότητα ανάκλησης λεπτομερειών. Ο Ranganath εξηγεί ότι αυτό δεν είναι απαραίτητα αρνητικό η μνήμη εξελίσσεται για να δίνει προτεραιότητα στην ουσία, όχι στην ακρίβεια.
Οι μελέτες δείχνουν ακόμη ότι η ευτυχία που αντλούμε από τις εμπειρίες μας συνδέεται περισσότερο με τον τρόπο που τις θυμόμαστε παρά με το πώς τις ζήσαμε. Ο εγκέφαλος «μοντάρει» τις αναμνήσεις μας όπως ένα βίντεο με τα πιο δυνατά στιγμιότυπα, κρατώντας τις κορυφώσεις, τις δυσκολίες και το τέλος, για να φτιάξει μια συνεκτική ιστορία. Έτσι χτίζεται η αίσθηση του εαυτού και διαμορφώνεται η προσωπική μας ταυτότητα μέσα στον χρόνο.
Ο Ranganath τονίζει ότι ο ίδιος μηχανισμός ισχύει και σε συλλογικό επίπεδο. Οι κοινωνίες και τα έθνη δημιουργούν κοινές μνήμες που ενοποιούν ή διχάζουν, ανάλογα με το ποια αφήγηση επιλέγουν να θυμούνται. Η μνήμη είναι, επομένως, όχι μόνο βιολογική λειτουργία αλλά και κοινωνικό εργαλείο που καθορίζει το πώς αντιλαμβανόμαστε την ιστορία, τη δικαιοσύνη και τη συλλογική ταυτότητα.
Η νέα επιστήμη της μνήμης δεν προσπαθεί να μας κάνει να θυμόμαστε περισσότερα, αλλά να κατανοήσουμε τι αξίζει να θυμόμαστε και γιατί η λήθη, τελικά, είναι αναγκαία για την ψυχική μας ισορροπία.