Ο όρος chilling effect χρησιμοποιείται διεθνώς για να περιγράψει ένα φαινόμενο που δεν επιβάλλεται με απαγορεύσεις, αλλά με φόβο. Πρόκειται για την κατάσταση κατά την οποία άτομα, δημοσιογράφοι, οργανώσεις ή φορείς αποφεύγουν να εκφραστούν, να ερευνήσουν ή να δράσουν δημόσια, όχι επειδή κάτι απαγορεύεται ρητά, αλλά επειδή φοβούνται τις πιθανές συνέπειες.
Στην πράξη, το chilling effect λειτουργεί προληπτικά. Δεν απαιτείται λογοκρισία, καταδίκη ή επίσημη κύρωση. Αρκεί η αίσθηση ότι η έκφραση άποψης, η αποκάλυψη πληροφοριών ή η δημόσια τοποθέτηση μπορεί να επιφέρει νομικό, οικονομικό ή διοικητικό κόστος. Το αποτέλεσμα είναι η αυτολογοκρισία, η σιωπή ή η αποφυγή ευαίσθητων θεμάτων.
Το φαινόμενο έχει απασχολήσει έντονα τη διεθνή νομική θεωρία και τη νομολογία, ιδίως σε υποθέσεις που αφορούν την ελευθερία της έκφρασης και του Τύπου. Δικαστήρια και οργανισμοί ανθρωπίνων δικαιωμάτων επισημαίνουν ότι ακόμη και μέτρα που είναι τυπικά νόμιμα μπορεί να δημιουργήσουν chilling effect, εάν εφαρμόζονται με τρόπο που προκαλεί φόβο ή αβεβαιότητα.
Στον χώρο της δημοσιογραφίας, το chilling effect εκδηλώνεται όταν ερευνητικά ρεπορτάζ «παγώνουν», πηγές αποσύρονται ή μέσα ενημέρωσης αποφεύγουν να καλύψουν υποθέσεις δημοσίου ενδιαφέροντος. Η απειλή δεν χρειάζεται να υλοποιηθεί· αρκεί να είναι ορατή ή πιθανή. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στην κοινωνία των πολιτών, όταν οργανώσεις ή πολίτες περιορίζουν τη δράση τους για να αποφύγουν ελέγχους, στοχοποίηση ή μακροχρόνιες διαδικασίες.
Σε πολιτικό επίπεδο, το chilling effect θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνο, διότι αλλοιώνει τον δημόσιο διάλογο χωρίς να αφήνει εμφανή ίχνη. Οι φωνές που σιωπούν δεν καταγράφονται, ενώ η απουσία αντίδρασης μπορεί να εκληφθεί εσφαλμένα ως συναίνεση. Έτσι, η δημοκρατική διαδικασία φθείρεται όχι με σύγκρουση, αλλά με αδράνεια.
Διεθνείς αναλύσεις επισημαίνουν ότι το chilling effect είναι δύσκολο να μετρηθεί ποσοτικά, ακριβώς επειδή αφορά όσα δεν ειπώθηκαν ή δεν έγιναν. Παρ’ όλα αυτά, αναγνωρίζεται ως δομικός κίνδυνος για το κράτος δικαίου, ιδίως σε περιόδους αυξημένης πολιτικής ή κοινωνικής έντασης.
Το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι το chilling effect δεν αφορά μόνο εκείνους που στοχοποιούνται άμεσα. Λειτουργεί παραδειγματικά, επηρεάζοντας ένα πολύ ευρύτερο σύνολο ανθρώπων που παρακολουθούν και προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους. Με αυτόν τον τρόπο, η σιωπή γίνεται συλλογική και η δημόσια σφαίρα φτωχότερη.
Σύνταξη: offnetwork.gr — Διασταύρωση πηγών από Reuters, AP, BBC, European Court of Human Rights, διεθνή νομική βιβλιογραφία